Boeiende natuur- en wateropgave Bossche Broek Zuid
Het 350 hectare tellende Bossche Broek Zuid, onder de rook van ’s-Hertogenbosch, krijgt het allemaal: natuurherstel, een uitgebreider inkijkje in de (krijgs)historie en waterberging. Begin april startten de werkzaamheden die eind dit jaar het water terugbrengen in deze ‘natte natuurparel’.
“Iedereen moet na afloop een kijkje komen nemen. Er komt hier zóveel bij elkaar. De kwaliteit van natuur en landschap neemt echt immens toe, op een steenworp afstand van de stad.”
Het is duidelijk, bij districtsbeheerder Martijn Fliervoet van Brabants Landschap strijden trots en enthousiasme om voorrang als hij het heeft over het project Bossche Broek Zuid. Toch een beetje ‘zijn’ project, want voor het eerst is Brabants Landschap de kartrekker bij de aanleg van een natte natuurparel. Daarover later meer.
Districtsbeheerder Martijn Fliervoet van Brabants Landschap met als decor het Bossche Broek Zuid.
‘Moerassige laagte’
Het Bossche Broek klinkt bekend in de oren. Maar daarbij gaat het vaak om het deel ‘Noord’, tussen de stad en de rijksweg A2. Dit extra beschermde Natura 2000-gebied is een groene oase voor wandelaars en fietsers.
Veel minder bekend klinkt het nabij Haanwijk in de gemeente Sint-Michielsgestel gelegen Bossche Broek Zuid: het deel ten zuiden van de A2, dat verder wordt begrensd door de provinciale weg N617 (Den Bosch-Schijndel) en de Dommel.
Die Dommel heeft het landschap gevormd. Duizenden jaren geleden lag de beek op een andere plek, is het vermoeden. “Dat zie je heel nadrukkelijk terug in het hoogteverschil in Bossche Broek Zuid. Het was meer een meestromende, moerassige laagte met een beekdal van wel 100 meter breed”, aldus Fliervoet. In het projectplan heet dit de fossiele Dommelarm.
Sinds de jaren zestig van de vorige eeuw zijn in het gebied veel gronden ontwaterd ten behoeve van de landbouw. Terwijl veel planten en dieren hier juist gebaat zijn bij een hoge waterstand. Daarnaast lijdt de natuur onder een te hoge stikstofdepositie.
In totaal wordt in het Bossche Broek Zuid 11 kilometer aan watergangen gedempt of verondiept.
Dat moet leiden tot een hogere grondwaterstand in het gebied, die bijdraagt aan de gewenste natuur.
Grond afgegraven
In de jaren negentig besloot het Rijk om natuurreservaten aan te wijzen. Bossche Broek Zuid moest in het kader van de Ecologische Hoofdstructuur (nu Natuur Netwerk Brabant) weer natuur worden.
Onderzoek wees uit dat het hele gebied oververzadigd is met fosfaat. Fliervoet: “We verlagen op 46 hectare de bodem met 10 tot 30 centimeter. De afgegraven grond gebruiken we deels om historische kades (keringen) in het gebied te herstellen, en om sloten te verondiepen of te dempen.”
Dat laatste zorgt voor hogere grondwaterstanden die bijdragen aan de gewenste natuur. Zo komen er percelen met vochtig hooiland of nat schraalland, evenals kruiden- en faunarijk grasland.
Gedeputeerde Saskia Boelema (o.a. Water en Bodem) spreekt de aanwezigen toe bij de officiële start van het project in Bossche Broek Zuid. Naast haar districtsbeheerder Martijn Fliervoet van Brabants Landschap.
Oude ‘tijdslaag’ terug
De laagte van de oude Dommel zorgde destijds ook voor meer openheid. Die komt nu terug in het landschap. Het is volgens Fliervoet alsof een oude ‘tijdslaag’ wordt teruggebracht, met vegetatie die hier in de zeventiende eeuw al groeide.
Aandacht voor cultuurhistorie vormt sowieso een hoofddoel in dit project. Het Bossche Broek maakte deel uit van de Zuiderwaterlinie en was in 1629 een strijdtoneel, toen prins Frederik Hendrik ’s-Hertogenbosch op de Spanjaarden veroverde. Hij liet daarvoor aarden wallen (linies) aanleggen. Verhogingen die nadien door de elementen of dieren zijn aangetast, worden bij dit project hersteld.
Een deel van deze wallen is nog steeds functioneel als waterkering, zoals de Vaantjesdijk. Ze hebben een rol in het voorkomen van overstromingen vanuit de Dommel en voor de waterveiligheid.
In dit deel van de fossiele Dommelarm aan de weg Dooibroek is al begonnen met het afgraven van met fosfaat verzadigde grond.
Ontwikkeling natte natuurparel
Water heeft dus een grote rol gespeeld in het Bossche Broek Zuid. De provincie Noord-Brabant heeft dit gebied dan ook de status van natte natuurparel toegekend: een gebied met bijzondere natuur die afhankelijk is van voldoende grondwater en een goede waterkwaliteit.
Maar … wie maakt er een natte natuurparel van? Vaak is het waterschap projectleider in dergelijke gebieden om de waterhuishouding op orde te brengen. “Wij hebben als waterschap gezegd dat we keuzes moeten maken, want er zijn veel van dit soort gebieden. De Natura 2000-gebieden hebben onze hoogste prioriteit”, stelt Mirja Kits. Zij is bij Waterschap De Dommel planvormer landelijk gebied.
Mirja Kits, planvormer landelijk gebied bij Waterschap De Dommel.
Ze staat hier voor de boerderij Out Herlaer, waar in een nabijgelegen Dommelarm een inlaat is geplaatst die open kan ten tijde van extreem hoog water.
Ondersteuning door provincie
Bossche Broek Zuid is geen Natura 2000-gebied. Brabants Landschap besloot daarom dit project zelf op te pakken.
Als manifestpartner (zie kader) kreeg het daarbij ambtelijke ondersteuning van Ad Mutsaers, bij de provincie Noord-Brabant medewerker gebiedsontwikkeling. Hij hielp bij het opstellen van een plan van aanpak, met afspraken over rolverdeling, financiering en het inschakelen van een adviesbureau.
“Ik heb vooral de processen bewaakt”, geeft Mutsaers aan. “Wie staat er aan het roer om welke gegevens aan te leveren. Ik zag mezelf als ‘objectief tussenpersoon’ om alle neuzen dezelfde kant op te krijgen. Uiteindelijk is daaruit een compromis gerold.” En daarmee schreef Brabants Landschap voor het eerst een verplicht projectplan Waterwet.
Mirja Kits zorgde ervoor dat hydrologen, juristen en beheerders van het waterschap meedachten met het planontwerp. “We zijn er uiteindelijk uitgekomen en hebben aan beide kanten veel geleerd. En daarover kunnen we anderen weer adviseren.”
Bijzonder is ook de tijdelijke afrit die onlangs op de provinciale weg N617 is gerealiseerd. Afgegraven grond die niet in het Bossche Broek wordt hergebruikt, wordt zo snel afgevoerd.
Gebruik als waterberging
Het hele Bossche Broek kan in tijden van hoogwater ook dienstdoen als waterberging. Eigenlijk heeft het al eeuwen de functie van overstromingszone van Dommel, Aa en Maas. Honderden jaren geleden stond het gebied bijna elke winter onder water.
Na de overstromingen in 1995, toen zelfs de weg A2 onder water kwam te staan, zijn verregaande maatregelen genomen. Dijken werden opgehoogd of aangelegd, en er zijn inlaatwerken geplaatst.
In het Bossche Broek Zuid kwam een inlaat voor de Dommel bij boerderij Out Herlaer. Tot nu toe was het nog niet nodig, maar in geval van nood kan het wassende water hier met het openen van de schuif de fossiele Dommelarm in stromen. En hoewel het risico elk jaar aanwezig is, is het systeem van deze ‘gestuurde waterberging’ er volgens Kits op gericht dat dit eens in de 100 tot 150 jaar gebeurt. In de toekomst, met de klimaatverandering, wordt dit ook steeds belangrijker.
Het project kost zo'n 5 miljoen euro. Naast subsidies worden behalve door Brabants Landschap en Staatsbosbeheer eveneens bijdrages geleverd door Rijk, provincie, waterschap en Groen Ontwikkelfonds Brabant.
De boerderij Out Herlaer in de gemeente Sint-Michielsgestel, waar in de nabijgelegen Dommelarm een inlaat is geplaatst die open kan ten tijde van extreem hoog water.
Manifestpartners
Brabants Landschap en Waterschap De Dommel behoren tot de twaalf Manifestpartners in Brabant. Sinds 2010 stellen zij in de aanloop naar Provinciale Statenverkiezingen gezamenlijk een manifest op over grote maatschappelijke opgaven in Brabant, zoals het omgaan met het buitengebied en de realisatie van het Natuur Netwerk Brabant. Manifestpartners hebben ook aangegeven een aantal van die projecten te willen trekken. Zij krijgen daarbij ambtelijke ondersteuning van de provincie.