Klimaatkaart
Droogte, hitte, wateroverlast: in Brabant worden de effecten van klimaatverandering steeds duidelijker. De klimaatonderlegger geeft inzicht in de gevolgen én mogelijke oplossingen. De klimaatonderlegger is een praktische kaart die de gevolgen van klimaatverandering zichtbaar maakt en vaak ook al een oplossing in beeld brengt. Zo worden gesprekken tussen bewoners, bedrijven en overheden gemakkelijker en komen we samen sneller tot concrete oplossingen. Mirella Zuidgeest en Peter van der Haar zijn enthousiaste gebruikers van de kaart.
Mirella Zuidgeest
Peter van der Haar
Handige tool bij risicodialogen
Overheden hebben de afgelopen tijd met de klimaatstresstesten de effecten van klimaatverandering op lokaal niveau onderzocht. Elke overheidsorganisatie levert hiermee een overzicht met dreigingen en kansen. In de risicodialogen die daarop volgden, ontbrak vaak een handig instrument om alle effecten in één oogopslag te kunnen zien.
In opdracht van de provincie Noord-Brabant en enkele waterschappen ontwierp landschapsarchitect Thomas Jansen een praktische kaart, die goed van pas komt in gesprekken over klimaatadaptatie: de klimaatonderlegger. Mirella Zuidgeest van Waterschap Brabantse Delta en Peter van der Haar van de gemeente Meierijstad vertellen op welke manier zij dit instrument inzetten.
"De klimaatonderlegger laat de oorzaak zien van het probleem.”
Mirella Zuidgeest
Hittelint
Natuurlijk is de klimaatonderlegger digitaal te bekijken en binnenkort ook in het geografisch informatiesysteem GIS, maar Van der Haar geeft de voorkeur aan de fysieke kaart. Hij rolt de enorme satellietkaart van Brabant uit en we zien hartjes, pijlen, kleuren en vormen. De kaart maakt ook inzichtelijk waardoor de knelpunten veroorzaakt worden. Hoe komt het bijvoorbeeld dat Tilburg zoveel last heeft van hittestress in de zomer? Een grote rode pijl onder de stad wijst vanuit het zuidwesten naar de bebouwde omgeving. “Een hittelint,” legt Van der Haar uit. “Een open (landbouw)gebied op zandgrond kan daar zorgen voor opwarming. Ploegen en erosie draagt daaraan bij en verkoelende bossen zijn afwezig.”
Zuidgeest ziet de klimaatonderlegger als een praatplaat waarin allerlei aspecten van de omgeving in elkaar vallen: van bodem, water, groen en atmosfeer, tot bebouwing en infrastructuur. “Als je daar de effecten van klimaatverandering overheen legt, dan zie je waar je met uitdagingen te maken hebt.” Het geeft inzicht in waar je wat kan doen aan klimaatadaptatie.
Bredere perspectief
“Stresstesten kijken heel erg lokaal,” vertelt ze. “De klimaatonderlegger laat het bredere, grensoverschrijdende perspectief zien.” Ze geeft het voorbeeld van de fluctuatiegevoeligheid van een beekdal. De stresstest laat een klein gebied zien dat gevoelig is voor overstromingen. Maar op de klimaatonderlegger zie je vervolgens dat dit een plek is die stroomafwaarts voor natte voeten zorgt, omdat er stroomopwaarts niet genoeg water vastgehouden wordt. “De klimaatonderlegger laat de oorzaak zien van het probleem,” zegt Zuidgeest.
"Je gaat veel meer in verbanden denken."
Peter van der Haar
Hittelint
Ook Van der Haar ziet gesprekken met behulp van de klimaatonderlegger veranderen. Onlangs was hij aanwezig bij een overleg tussen de gemeente Meierijstad en Waterschap Aa en Maas om de beste locatie voor nieuwe industrieterreinen te kiezen. “Kijkend naar de klimaatonderlegger was er niet één waterexpert die vanuit waterbeheer begon na te denken, zoals ze gewend zijn,” vertelt Van der Haar. “Nee, ze begonnen vanuit de landschapsomstandigheden na te denken. Je ziet dat ze het hogerop zochten op de hoge zandgronden. En ook: ‘benedenwinds moeten we dan bos aanleggen.’ Je gaat veel meer in verbanden denken. Op het moment dat je bezig bent met ruimtelijke ontwikkelingen, word je door de kaart voor een deel gestuurd door wat het landschap te bieden heeft. Tegelijkertijd ontstaat er ook een nieuwe gemeenschappelijke taal.”
In het gebruik van die gemeenschappelijke taal ziet Zuidgeest nog uitdagingen. De ontwikkelaar van de klimaatonderlegger omschrijft de klimaatgevoeligheden in een poëtische taal. “Soms werkt dit heel beeldend. Maar dat kan voor gebruikers, meestal ambtenaren, best lastig zijn om te vertalen naar de partijen waarmee zij werken.”
Veel tegelijk
Een andere uitdaging vormt de vele kleuren en tekens. “Er is heel veel te zien op die kaart. Dus je moet het echt snappen, je moet er de tijd voor nemen,” stelt Zuidgeest. “Het beheergebied van ons waterschap heeft grofweg zeven klimaatgevoeligheden, elk met een eigen kleur. Je ziet veel tegelijk. Hoogte, zand, bos en droogte is samen als donkerbruin zichtbaar.”
Peter van der Haar
Mirella Zuidgeest
Koppelkansen
Ondanks de uitdagingen is Zuidgeest enthousiast over de klimaatonderlegger. Het is namelijk niet alleen een goed overzichtsdocument, maar ook een prima middel om opgaven aan elkaar te koppelen. “In het zuidwesten van Brabant is men nu bezig om een bedrijventerrein te verduurzamen. Dan gaat het vaak over energietransitie en circulariteit. Maar parallel daaraan zien we verdroging: bedrijven moeten hun watergebruik terugdringen. Ik probeer dan met de klimaatonderlegger die opgaven aan elkaar te koppelen. Je kijkt eerst naar de gevoeligheden: op een bedrijventerrein speelt hitte een grote rol en de opwarming van oppervlaktewater. Dat biedt misschien kansen voor aquathermie.”
Het gebruik van de klimaatonderlegger helpt ons met omdenken, aldus Van der Haar. “Na de Tweede Wereldoorlog is er steeds minder gekeken naar de landschapscondities bij besluiten over ruimtelijke ordening. Dat zie je nu terug in het landschap,” zegt hij. “Daar is gewoon alles en overal maar gebouwd. We komen er nu langzaam achter dat het anders moet. De waterschappen hebben een fantastisch systeem gebouwd om zo snel mogelijk dat water naar zee af te voeren.
Uitdaging
De uitdaging nu is dat je een infrastructuur gaat bouwen die voorkomt dat de laatste druppel naar zee gaat. Liefst alles de grond in. Dat omdenken, dat systeemdenken, daar hebben we iets voor nodig. We hebben mensen nodig die dat verhaal kunnen vertellen, maar we hebben dat ook nodig in beeld, iets tastbaars. En dat is deze kaart geworden.”
“De opdracht is nu vanuit het huidige kabinet om het bodem-watersysteem leidend te laten zijn voor ruimtelijke ontwikkelingen. Nou hè hè, denk ik dan.” Van der Haar staat te popelen om het verhaal over de klimaatonderlegger in Den Haag te vertellen. “Want,” hij wijst naar de kaart, “Wij hebben hier een instrument om dat te operationaliseren. Wat mij betreft hebben we straks de klimaatonderlegger van heel Nederland.”