Het onzichtbare zichtbaar maken
Geopark Schelde Delta
Rendieren steken circa 15.000 jaar geleden de Schelde over richting Brabantse Wal. Artist impression Ulco Glimmerveen
Uniek in zijn soort! Dat is de Vlaams-Nederlandse Schelde Delta. Krijgt de Delta misschien de status UNESCO Global Geopark? Met een bidbook doen de provincies Noord-Brabant, Zeeland, Oost- en West-Vlaanderen en Antwerpen een gooi naar deze status. En daarom gingen we een dagje op pad met gebiedskenner Willem de Weert.
Na het indienen van het bidbook, dit najaar, heeft UNESCO nog 3 jaar nodig om tot een eindoordeel te komen. Toekenning van predikaat Geopark vindt derhalve in 2025 plaats. Makers van het bidbook zijn de genoemde provincies Noord-Brabant, Zeeland, Oost- en West-Vlaanderen en Antwerpen, samen met samenwerkingsorganisatie EGTS Linieland van Waas en Hulst.
Elke plek heeft een eigen verhaal
Het is een bewolkte dag in juli. Willem de Weert uit Hoogerheide is gepensioneerd docent aardrijkskunde en geschiedenis. Hij werkte op de Scholengemeenschap Roncalli in Bergen op Zoom. Sinds 1995 is hij voorzitter van Stichting De Brabantse Wal. Deze stichting zette de Brabantse Wal op de kaart als regionale koepel voor natuurbescherming en heemkunde. De afgelopen jaren kwam er een derde doel bij: geologie. We maken met De Weert een rondrit met de auto op de Brabantse Wal en volgen de oude loop van de Schelde, vanaf Bergen op Zoom naar Ossendrecht. Elke plek heeft een eigen verhaal en draagt zo bij aan de identiteit van de Delta. We zien prachtige vergezichten zoals op de Rijzendeweg in Woensdrecht en op de Schenkeldijk in Ossendrecht. Ooit stroomde daar de Schelde langs, maar dat is verleden tijd. Het Geopark Schelde Delta maakt het onzichtbare weer zichtbaar door in het bidbook 40 verhalen te vertellen over evenzoveel gebieden.
Hoe maak je de Brabantse Wal breder bekend als attractief, toeristisch gebied?
GEOLOGIE Willem: “Geologie ligt aan de basis van alle landschappen. Wie de de Brabantse Wal bezoekt verbaast zich over de mooie uitzichten. Allemaal ontstaan in de loop van duizenden jaren. De blauwdruk van ons huidige landschap is de geologie.” EEN IDEE IS GEBOREN “Hoe maak je de Brabantse Wal breder bekend als attractief, toeristisch gebied? Hebben jullie daarvoor ideeën?” Dit vroeg toenmalig wethouder van gemeente Woensdrecht Martin Groffen aan Stichting De Brabantse Wal. Willem kwam op het idee van UNESCO Global Geoparken. UNESCO Werelderfgoed kennen we allemaal. UNESCO Global Geopark is een door UNESCO erkend gebied. Door het geologisch erfgoed, de cultuurhistorie en de natuur heeft het gebied internationale waarde. Wereldwijd zijn er 147 geoparken in 41 landen. Per type karakteristieke geologie is slechts één regio Geopark. De Hondsrug in Drenthe heeft die status, met onder andere de hunebedden. In België is dat de streek Famenne-Ardenne, bekend van de grotten van Han.
Het onzichtbare zichtbaar maken
De ondergrond van de Brabantse Wal is zo’n 2,5 miljoen jaar geleden gevormd door de Rijn en de Maas. Die hebben lagen met leem, zand en klei weggelegd. Door allerlei bodembewegingen kwam de rivier de Schelde hier te stromen op de grens van West-Brabant en Zeeland. Door haar schurende werking ontstond er een steilrand, nu dus de Brabantse Wal geheten. Op de plekken waar leem lag, kwamen later steenfabrieken. In Ossendrecht staat nog een schoorsteen van zo’n voormalige steenfabriek. De rivier de Schelde verlegde zijn bedding naar het westen en verdween uit beeld. Brabant verloor het directe contact met de Schelde én met eb en vloed. VERBINDING Willem: “De rivier de Schelde verbindt van oudsher Vlaanderen, Zeeland en West-Brabant, en de steden Gent, Antwerpen, Bergen op Zoom, Vlissingen en Zierikzee. Het Geopark brengt de Schelde opnieuw in beeld als verbindende factor.” Eb en vloed kwamen tot 1984 aan de voet van de wal. Tijdens de Watersnoodramp in 1953 spoelden nog stukjes Brabantse Wal weg bij Bergen op Zoom. Waar nu nieuwbouwwijk Bergse Plaat en de Binnenschelde liggen, stroomde oorspronkelijk de Schelde die na 1570 in een zeearm veranderde en destijds dorpen en een stad verzwolg. Het gebied was dus al eerder bewoond, daarna ingepolderd, overstroomd en opnieuw ingepolderd. Continue was er de strijd tegen het water.
"Er is nu een enorm internationaal netwerk en dat maakt de inzending extra kansrijk."
MET EN TEGEN HET WATER Willem: “De mens heeft altijd zijn plaats bevochten in de Schelde Delta. In een strijd tegen en met het water. In West-Brabant en Zeeland liggen meer dan tweehonderd verdronken dorpen. Ook Reimerswaal verdronk in 1570, dat was de derde stad van Zeeland. Maar het water bracht ook vruchtbare klei en handelsmogelijkheden.” Grensoverschrijdende samenwerking De Brabantse Wal alleen is te klein van omvang en komt niet in aanmerking voor de UNESCO-status. Er zijn meerdere Geosites nodig: belangrijke geologische plekken. De gemeente Woensdrecht nam het stokje over van Stichting De Brabantse Wal en gaf het door aan provincie Noord-Brabant. Met het plan om de verdronken dorpen zichtbaar te maken kwam ook de provincie Zeeland in beeld. Toen de Schelde de gemeenschappelijke verbinding werd, sloten de Vlaamse partijen aan. Een groot internationaal project was geboren. Maatschappelijke partners zoals heemkundekringen, nationale parken, hogescholen en universiteiten, musea, bedrijven en toeristische organisaties zetten er samen de schouders onder. “Er is nu een enorm internationaal netwerk en dat maakt de inzending extra kansrijk,” zegt Willem.
KLIMAATVERANDERING
Willem: “Klimaatverandering is van alle tijden en dat zie je heel goed in ons geopark. Ook in onze tijd verandert het klimaat. Maar voor het eerst is de mens de veroorzaker en versneller van klimaatverandering. We moeten ons opnieuw aanpassen. De Zeeuwse Deltawerken en het Vlaamse Sigmaplan zijn daar voorbeelden van.” VERHALEN VERTELLEN Geotoerisme voegt een nieuwe dimensie toe aan bezienswaardigheden voor de leergierige inwoner en toerist. Maar willen we een groot publiek verleiden? Dan is het belangrijk dat we verhalen vertellen aan een breder publiek dan enkel geologen. Daarvoor zijn verschillende verhaallijnen opgesteld zoals ‘leven met het water’, ‘poort naar de wereld’, ‘zilt en zoet’ en ‘bestreden gebied.’
Museum Markiezenhof in Bergen op Zoom ontwikkelt verhalenkamers
REHISTORISCHE VONDSTEN Willem: “Bij het graven van het Schelde-Rijnkanaal is een mammoetkies gevonden van circa 15.000 jaar oud. En een houten beeldje, het Mannetje van Willemstad, van circa 4.500 jaar oud. Ze lagen op 4 tot 8 meter diepte. Zoveel meters steeg de zeespiegel sindsdien.” Natuurmonumenten legt nu met informatie van de VU Amsterdam en Stichting De Brabantse Wal wandelroute Mammoet aan in een voormalige groeve in Ossendrecht om de geologie beleefbaar te maken. Daarnaast ontwikkelt museum Markiezenhof in Bergen op Zoom verhalenkamers. Daar komt mogelijk het verhaal van de mammoetkies weer tot leven.
Sneeuwbal Willem: “Toen ik 10 jaar geleden het concept van Geoparken op mijn studeerkamer ontdekte, voelde ik dat dit een grote kans was om de Brabantse Wal in internationaal perspectief te plaatsen. Met de Schelde als leidraad. Dit idee werd breed opgepikt van gemeente, via provincie naar internationale samenwerking. Hoe mooi zou het zijn als dit idee resulteert in de status UNESCO Global Geopark? Dat lijkt me fantastisch om mee te kunnen maken.”